شیر بز از محصولات لبنی مفید و محبوب است که بیشترین استفاده را بعد از شیر گاو دارد. هرچند که مصرف شیر بز در جهان کمتر از شیر گاو است اما در برخی موارد، ارزش غذایی آن بالاتر است. به عقیدۀ بسیاری از کارشناسان، متخصصان تغذیه و طب سنتی، شیر بز می‌تواند گزینه‌ای سالم‌تر از دیگر شیرها برای انسان باشد. در برخی از کشورها مصرف شیر بز و لبنیات مرتبط با آن، طرفداران بیشتری نسبت به سایر شیرها دارد. کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌های سالم، سدیم و کلسیم و انواع ویتامین‌های موجود در این شیر، محبوبیت زیادی به آن بخشیده است. شیر بز با طبع سرد و تر، کاربردهای متعددی نیز در طب سنتی دارد.
تفاوت شیر بز و شیر گاو چیست؟
تفاوت شیر بز و شیر گاو، سوال رایجی است. پاسخ به این سوال را باید از جوانب مختلف بررسی کرد. تفاوتی که در ساختار شیر گاو و بز وجود دارد را پیش از موارد دیگر باید بررسی کرد. مهم‌ترین تفاوتی که بین شیر گاو و بز وجود دارد در میزان چربی موجود در آن‌هاست. در هر 100 میلی‌لیتر از شیر بز، چیزی حدود نیم گرم چربی کمتری وجود دارد. با این حال، میزان پروتئین، کربوهیدرات، کلسیم و انرژی موجود در شیر بز بیشتر است. با این حساب می‌توان این‌گونه تصور کرد که مصرف شیر بز، مواد مغذی بیشتری را در اختیار بدن قرار می‌دهد.
هضم شیر بز بسیار آسان‌تر است
از طرفی، شیر بز به دلیل هضم آسان‌تر، گزینۀ مناسب‌تری برای افراد مبتلا به اختلالات گوارشی است. همچنین مصرف شیر بز با احتمال بروز آلرژی کمتری همراه است. تفاوت در چربی شیرهای گاو و بز نیز تنها در میزان آن نیست. بلکه ساختار چربی‌های این دو نیز متفاوت هستند. به صورتی که چربی شیر بز به صورت یکنواخت در آن پراکنده شده است. این در حالی است که چربی شیر گاو تمایل به متصل شدن به هم و قرارگیری در سطح را دارد. به همین دلیل است که سرشیر موجود در شیر گاو بیشتر از شیر بز است.
مروری بر ویژگی‌ها و خاصیت
شیر بز به دلیل ارزش غذایی بالا، رفته رفته جایگاه خود را در رژیم‌های غذایی افراد پیدا کرده است. در بسیاری از موارد، کودکانی که از شیر مادر گرفته شده‌اند امکان مصرف این شیر را خواهند داشت. این مسئله به خاطر شباهت زیاد آن به شیر مادر است. همچنین که در تولید صنعتی آن از مواد افزودنی کمتری استفاده می‌شود.
ساختار شیر بز بسیار شبیه به شیر مادر است. بسیاری از افرادی که در هضم لاکتوز مشکل دارند از این شیر به عنوان منبع کلسیم استفاده می‌کنند. میزان چربی اشباع شیر بز کم است. این ویژگی آن را در ردۀ غذاهای رژیمی قرار می‌دهد. مصرف شیر بز در بیماران قلبی عروقی می‌تواند بسیار مفید باشد. از خواص شیر بز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پیشگیری از بیماری‌های قلبی عروقی
- کاهش التهاب بدن، تقویت متابولیسم
- استحکام استخوان‌ها
- هضم آسان
- افزایش جذب آهن
- تنظیم اسیدیتۀ بدن و بهبود کارکرد مغز
مواد مغذی موجود در شیر بز شامل انواع پروتئین‌ها و ویتامین‌ها، سدیم، امگا3، منیزیم، مس و روی از مواد مغذی شیر بز هستند.
مزایا و خواص
به صورت کلی می‌توان موارد زیر را به عنوان خواص شیر بز در نظر داشت:
- سطح بالای کلسیم آن منجر به تقویت استخوان‌ها می‌شود.
- آنزیم‌های موجود در آن دارای خواص ضد التهابی است.
- جذب مواد مغذی آن توسط بدن راحت‌تر صورت می‌گیرد.
- سلنیوم موجود در شیر به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند.
- شیر بز می‌تواند در درمان بیماری‌هایی نظیر سل و آسم موثر باشد.
- دارای مواد مغذی کامل برای زنان باردار و شیرده است.
- در درمان آلرژی‌های پوستی نقش دارد.
- با متعادل‌سازی کلسیم و آهن به رفع کم‌خونی کمک می‌کند.
- منجر به بهبود کارکرد لوزالمعده می‌شود.
- به کاهش دردهای ناشی از سرطان کمک می‌کند.
نقش و اهمیت شیر بز در معالجه امراض
سال‌هاست که شیر بز، جایگاه خود را در طب سنتی یافته است. درمان و پیشگیری‌هایی که با استفاده از این شیر انجام می‌شود بسیار قابل توجه هستند. یکی از مهم‌ترین کاربردهای آن در بهبود وضعیت بدن در دوران نقاهت بعد از شکستگی‌های استخوان در بزرگسالان و کودکان است. امراض متعددی هستند که مصرف شیر بز می‌تواند منجر به درمان یا بهبود آن شود. مواردی از قبیل:
- دیابت نوع دوم
- ورم‌های معدی
- درهم‌روی معده
- کولیت
- زخم‌های سطحی
- میگرن
- پانکراتیت
- سرطان
- آسم
- سل
- بیماری‌های پوستی
زیبایی پوست و جوانی بدن
یکی دیگر از خواص مهم لبنیات بز و به خصوص شیر، تاثیرات آن در سلامت و زیبایی پوست است. نقش و اهمیت شیر بز در زیبایی پوست و جوانی بدن به طرق مختلفی است. مصرف مستقیم شیر یا استفاده از آن در تولید محصولات رژیمی و مراقبتی، دو شیوۀ کاربردی هستند. با استفاده از شیرِ بز می‌توان انواع محصولات مراقبت از پوست و مو را تهیه کرد که خواص آرایشی آن به ترتیب زیر است:
- منجر به تحریک فرآیند‌های متابولیک می‌شود.
- روند پیر شدن سلول‌های پوست را کاهش می‌دهد.
- خاصیت آنتی اکسیدانی دارد.
- مرطوب‌کنندۀ پوست است.
- به تقویت بافت پوست کمک می‌کند.
- خواص ضد باکتریایی دارد.
- منجر به تغذیه و بازسازی سلول‌ها می‌شود.
فواید شیر بز برای گروه سنی مختلف
فواید و اثرات شیر بز در گروه‌های سنی مختلف، روال متفاوتی دارد. از گروه سنی شیرخوار تا بزرگسال، هر یک بنا به وضعیت بیولوژیکی می‌توانند از بخشی از فواید آن بهر‌ه‌مند شوند. دسته‌بندی خواص شیر بز با در نظر داشتن سن‌وسال فرد می‌تواند درک درست‌تری از استفاده از آن را به ما بدهد. پیش از موارد دیگر بهتر است مزایای این شیر را در کودکان بررسی کنیم.
کودکان
شیر و دیگر محصولات لبنی مرتبط با بز، حاوی بسیاری از عناصر مورد نیاز برای رشد و نمو کودک است. مهم‌ترین خواص آن برای کودک را می‌توان در موارد زیر عنوان کرد:
- ید موجود در آن به کارکرد بهتر سیستم غدد درون‌ریز کمک می‌کند.
- کلسیم و فسفر منجر به تقویت بافت‌های همبند و عضلات می‌شود.
- کارایی سیستم قلب و عروق با پتاسیم و منیزیم آن بهبود می‌‌یابد.
- سدیم موجود در شیر منجر به بهبود سیستم اعصاب مرکزی می‌شود.
- تولید آنزیم‌های ضروری در بدن کودک تقویت می‌شود.
- منگنز و مولیبدن آن به بهبود کار کبد کمک می‌کند.
- ویتامین‌ها باعث تقویت و تکمیل عملکرد عناصر کمیاب بدن می‌شود.
شش ماه تا یک سال
مصرف شیر و محصولات بز، مکمل خوبی برای شیرخواران است. باید در نظر داشت که منظور از شیرخوار در این مورد، کودکان بالای شش ماه است. شباهت زیاد شیر مادر و بز به یکدیگر، آن را تبدیل به گزینه‌ای خوب برای شیرخواران کرده است. در ابتدا لازم است این شیر را با یک قاشق چای‌خوری و به میزان کم به کودک داد. در صورت عدم بروز اختلال، می‌توان مصرف آن را افزایش داد.
هرچند شیر بز دارای خواص ضد آلرژی است اما در مصرف این شیر در کودکان شیرخوار باید احتیاط زیادی کرد. غلظت بالای مواد مغذی موجود در محصولات لبنی بز می‌تواند باعث بروز اختلالاتی در سیستم گوارشی کودکان شیرخوار شود. مصرف شیر بز در شیرخواران بین شش ماه تا یک سال را باید به نسبت رقیق‌شدۀ 5:1 از آب و شیر در نظر گرفت.
سنین یک تا 3 سالگی
کودکان در سنین یک تا 3 سالگی، بیشترین احتمال ابتلا به بیماری‌های ویروسی و عفونی را دارند. در این سن کودکان دائماً در حال فعالیت هستند و برخی از آنان احتمالاً به مهدهای کودک می‌روند. حضور کودک در محیط‌های جدیدتر و بزرگ‌تر، آن را در معرض عوامل بیماری‌زا و آسیب‌های ناشی از استرس می‌کند. مصرف محصولات غذایی که باعث تقویت سیستم ایمنی بدن کودک شود باعث افزایش امنیت او از این آسیب‌ها خواهد شد. مصرف در سنین یک تا 2 سالگی بهتر است به نسبت 3:1 از آب و شیر باشد. بعد از 2 سالگی می‌توان شیر رقیق‌نشده به کودک داد.
بانوان
سنین بین 45 تا 50 سال، دورۀ بازسازی بدن در بانوان است. در این سن، تغییرات هورمونی شروع می‌شود. بانوان میانسال ممکن است احساسات نامطبوعی را تجربه کنند. افزایش تحریک‌پذیری، ریزش مو و لایه‌برداری ناخن‌ها از علائم کاهش ویتامین‌ها و مواد معدنی در بانوان است. در این دوره خانم‌ها می‌توانند با مصرف شیر بز شاهد بهبود برخی از این علائم باشند. مصرف این شیر در بانوان می‌تواند منجر به نتایج زیر شود:
- متعادل شدن سطح هورمون‌های بدن
- کاهش سرعت روند پیر شدن سلول‌ها
- تقویت پوست و بهبود رنگ آن
- تقویت ریشه و ساقۀ مو
- تسکین استرس و علائم اضطراب
- تقویت ذخایر ویتامین‌ها و مواد معدنی
- بهبود سیستم ایمنی بدن
استرس و اضطرابی که زنان باردار تجربه می‌کنند به مراتب بیشتر از سایر افراد است. در این دوره، سطح مواد مغذی و ویتامین‌های بدن او دستخوش تغییر زیاد می‌شود. همچنین دوران شیردهی آنان نیز با چالش‌های فیزیولوژیک متعددی همراه است. افزایش و کاهش وزن، استرس و ضعف سیستم ایمنی، از مواردی هستند که می‌توانند با مصرف شیر بز تا حد زیادی بهبود یابند. واضح است که در دوران بارداری و شیردهی، مصرف هرگونه مکمل یا تغییر در رژیم غذایی را باید با مشورت و تحت نظر پزشک متخصص انجام داد.
آقایان
خاصیت قابل توجه شیر بز، غلظت مواد مغذی آن است. یکی از اثرات مفید مصرف محصولات بز در آقایان، بهبود عملکرد و تقویت میل جنسی آنان می‌باشد. پروتئین موجود در شیر و لبنیات بز، اثرات قابل توجهی در قوای جنسی و جسمی آقایان دارد. افرادی که فعالیت جسمی زیادی دارند نیز می‌توانند با مصرف این شیر، بسیاری از نیازهای پروتئینی خود را برطرف نمایند. جبران انرژی از دست رفته در حین فعالیت‌های ورزشی نیز از قابلیت‌های بارز شیر و محصولات بز است. مجموعۀ ویتامین‌ها، پروتئین‌ها و مواد معدنی در شیر بز قادر به تامین انرژی برای فعالیت‌های مردانه خواهد بود.
سالمندان
مصرف شیر بز و دیگر محصولات مرتبط با آن، فواید زیادی برای سالمندان دارد. پیشگیری از ابتلا یا درمان برخی از بیماری‌های مرتبط به کهولت سن می‌تواند با مصرف این نوع از شیر تامین شود. از این رو شیر بز می‌تواند نقش پررنگی در بهبود وضعیت سلامتی سالمندان داشته باشد. بی‌خواب، آرتروز، روماتیسم، مشکلات پوستی، ضعف سیستم ایمنی و اختلالات حافظه از جمله مهم‌ترین مواردی هستند که می‌توان با مصرف این شیر آن‌ها را درمان کرد.
مضرات احتمالی مصرف شیر بز
در صورتی که مبتلا به چاقی ناشی از اختلالات هورمونی، بیماری پانکراس، انواع آلرژی‌ها، هموگلوبین بالا و غلظت خون هستید از مصرف این نوع از شیر اجتناب کنید. با وجود تمام مزایای شیر و دیگر محصولات لبنی مرتبط با بز، لازم است مضرات و موارد منع مصرف آن را نیز بدانیم.
آنچه از بز و شیر آن به عمل می‌آید دارای توجیه تجاری کمتری نسبت به شیر گاو است. به عبارت بهتر، تولید انبوه این نوع از شیر به مراتب کمتر از شیر گاو است.
تمام فرآیند تغذیۀ بز تا رساندن شیر آن به دست مصرف‌کننده شامل موارد احتیاطی متعددی است. فرآیند تولید شیر بز در مقایسه با شیر گاو، شامل مواد نگهدارندۀ کمتری است. بنابراین لازم است در تمام مراحل تولید آن، پروتکل‌های بهداشتی و مراقبت‌های ضروری را انجام داد. عدم توجه به این مساله می‌تواند منجر به بروز مواردی از این دست شود:
- افزایش هموگلوبین خون
- بروز نفخ‌ها و دردهای شکمی
- یبوست یا اسهال شدید
- سنگین شدن معده
کلام آخر
همان طور که گفتیم، روند تهیه و تولید شیر اهمیت زیادی دارد. بنابراین پیش از مصرف آن لازم است از چگونگی و محل تهیۀ آن به خوبی اطلاع کسب کنید. شیر، ماده‌ای است که احتمال بروز مسمومیت آن بالاست. از آنجا که مسمومیت با شیر می‌تواند بسیار مهلک و خطر‌آفرین باشد لازم است به نکات زیر توجه داشته باشید:
- شیر را همواره از بازارهای معتبر و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی خرید کنید.
- امکان یافتن شیر یا دیگر محصولات لبنی بز در برخی از سوپرمارکت‌ها وجود دارد. در هنگام خرید دقت کنید که محصول دارای تائیدیه‌ها و اعتبار کافی و لازم باشد.
- در صورت تهیۀ شیر از تولیدکنندگان خصوصی، گواهی بهداشت دامپزشکی را از او بخواهید. در صورت امکان از وضعیت نگهداری، نظافت و سلامت بزها نیز بازدید کنید.
اگر از بهداشت و سلامت شیری که تهیه می‌کنید مطمئنید می‌توانید آن را بدون حرارت دادن بنوشید. با این حال همواره بهتر است محصول‌تان را تحت فرآوری حرارتی قرار دهید. به این منظور می‌توان شیر را در دمای 72 درجۀ سانتی‌گراد قرار داد تا باکتری‌های موجود در آن کشته شوند. همچنین امکان آب‌پز کردن شیر برای نوزادان نیز وجود دارد. شیر جوشانده شده را لازم است در مدت 3 روز مصرف کرد.