اختلال کم توجهی از رایج ترین اختلال‌های رفتاری است که نشانه‌های آن کم و بیش در اکثر افراد مشاهده می‌شود. در این مقاله از بلاگ اسنپ مارکت پس از بررسی این اختلال و نشانه‌های آن، به سراغ روش‌های درمان اختلال کم توجهی می‌رویم.
اختلال کم توجهی چیست؟
اختلال کم توجهی (ADD)، کمبود توجه یا نقص در توجه، یک اخلال عصبی رشدی است و بارزترین نشانه آن سختی توجه و تمرکز کردن است. افراد درگیر با اختلال کم توجهی مدام دچار رفتارهای تکانشی هستند. این اختلال بسیار به اختلال کم توجهی-بیش فعالی (ADHD) شبیه است با این تفاوت که نشانه‌های بیش فعالی را ندارد. به این معنی که این افراد برخلاف افراد بیش فعال فعالیت زیادی ندارند اما فکر و تمرکز آنان متمرکز نیست.
اختلال کم توجهی یک بیماری رشدی است به این معنی که در بازه سنی کودکی قابل تشخیص است و رفته رفته با بیشتر شدن سن نشانه‌های آن کمتر می‌شود به خصوص اگر تشخیص داده و درمان شود.
نشانه‌های کم توجهی
اگر افراد زیر 16 سال شش مورد از نشانه‌های زیر را داشته باشند، به اختلال کم توجهی مبتلا هستند اما افراد 17 سال به بالا تنها اگر پنج مورد از علائم را داشته باشند دچار این اختلال هستند.
- بی دقتی به جزئیات و مرتکب خطا شدن
- دشواری در هماهنگ کردن خود با وظایف
- دشواری در پایان دادن به کارها
- مشکل در سازماندهی کارها
- گوش ندادن در هنگام صحبت با افراد
- دوری از انجام کارهای طولانی
- گم کردن وسایل
- فراموش کار
- حواس پرتی
رفتار تکانشی
رفتار تکانشی یعنی اقدامی که لحظه ای انجام می‌شود و فرد به عواقب آن نمی‌اندیشد. این رفتار نیز در اختلال کم توجهی رایج است اما بیشتر در بین افراد مبتلا به اختلال کم توجهی-بیش فعالی دیده می‌شود و نشانه‌های زیر را دارد:
- پرحرف بودن
- حرف طرف مقابل را قطع کردن
- دشواری در منتظر ماندن
- مشکل در یک جا نشستن
- انجام اغلب کارها با سر و صدا
- بدون فکر و نسنجیده صحبت کردن
ریشه اختلال کم توجهی
در اختلال کم توجهی نیز مانند دیگر اختلال‌ها هر سه عامل ژنتیک، محیط و مشکلات در طول رشد تأثیر دارند و تنها میزان هر کدام تفاوت دارد. مطالعات نشان داده اند ژن‌ها تأثیر زیادی در ابتلا در اختلال کم توجهی دارند. یعنی معمولاً یکی از افراد خانواده یا وابستگان نزدیک درگیر این اختلال هستند.
برخی عوامل محیطی نیز مانند قرار گرفتن در معرض سرب باعث بروز این اختلال می‌شود. به علاوه پژوهش‌ها نشان می‌دهند استفاده از مواد مخدر در دوران بارداری، خطر ابتلا به اختلال کم توجهی را بالا می‌برد. از دیگر عوامل محیطی کم توجهی در دوران کودکی است. مطالعات نشان می‌دهند کودکان درگیر با اختلال کم توجهی اغلب بیشتر از دیگر کودکان در معرض بی توجهی و سوء استفاده قرار گرفته اند.
همچنین مشکلات موجود در سیستم عصبی مرکزی در زمان‌های خاصی از رشد فرد نیز باعث درگیری فرد با اختلال کم توجهی خواهد شد. انتقال دهنده‌های عصبی در مغز مواد شیمیایی هستند که پیام‌ها را بین اعصاب منتقل می‌کنند. دوپامین یکی از این انتقال دهنده‌هاست که نقش مهمی در حفظ تمرکز ایفا می‌کند. پژوهش‌ها نشان داده اند سطح پایین دوپامین با بروز اختلال کم توجهی ارتباط دارد.
فرق کم توجهی با بیش فعالی
بسیاری از افراد کم توجهی را با بیش فعالی اشتباه می‌گیرند. در واقع اختلال کم توجهی نوعی اختلال کم توجهی-بیش فعالی اما بدون بیش فعالی است. افراد درگیر با اختلال کم توجهی مهم ترین ویژگی اختلال کم توجهی- بیش فعالی که بیش فعالی است را ندارند. کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی-بیش فعالی بی قرار هستند و رفتارهای تکانشی بیشتری دارند. این افراد تمایل دارند مشکلات رفتاری خود را بروز دهند در حالی که افراد مبتلا به کم توجهی گوشه گیرتر هستند و زمان بیشتری را در فکر و خیال خود سیر می‌کنند.
نشانه‌های مشترک کم توجهی و کم توجهی-بیش فعالی
اختلال کم توجهی به دو دسته با بیش فعالی و بدون بیش فعالی تقسیم می‌شود. در نمونه بدون بیش فعالی که محل بحث ماست، فرد فعالیت زیادی ندارد و اغلب توسط اطرافیان به عنوان فردی تنبل، افسرده یا ناتوان در یادگیری توصیف می‌شود. این در حالی است که در اختلال بی توجهی همراه با بیش فعالی فرد فعالیت و انرژی زیادی دارد. در ادامه نشانه‌های مشترک بین دو نوع اختلال بی توجهی را می‌خوانید:
- مشکلات مربوط به مهارت‌های اجتماعی شامل پرخاشگری، ضعف در خودآگاهی و خودخواه بودن
- عملکرد تحصیلی ضعیف و دشواری در یادگیری مطالب
- رفتارهایی مانند دزدی، دروغگویی و تمایل به ویران سازی
- واکنش بیش از حد به موقعیت‌ها
میزان شیوع اختلال کم توجهی در بین بزرگسالان
درصد زیادی از کودکان با اختلال کم توجهی درگیر هستند. اما این مشکل در بین بزرگسالان شیوع کمتری دارد و می‌توان گفت تا حدی درمان اختلال کم توجهی انجام گرفته و نشانه‌ها کمتر دیده می‌شوند. 3 تا 5 درصد از کودکان تحت تاثیر اختلال کم توجهی هستند و عمده نشانه‌های این اختلال تا بزرگسالی با آنان همراه است. مردان نسبت به زنان بیشتر درگیر این اختلال می‌شوند.
نشانه‌های اختلال کم توجهی در بزرگسالان
- بی نظمی: این افراد در محل زندگی یا کار از پس مسئولیت‌ها و تعهدات خود به خوبی برنمی‌آیند. صورت حساب‌ها و تکالیف را نادیده می‌گیرند و در هماهنگ کردن کارها دچار مشکل و ناهماهنگی می‌شوند.
- ناموفق در مدیریت زمان: برای همه افراد پیش می‌آيد که به قرارهای خود دیر برسند یا آن را فراموش کنند. اما این اتفاق در بین افراد درگیر به کم توجهی بیشتر اتفاق می‌افتد. این افراد در هنگام انجام یک کار نمی‌توانند متمرکز عمل کنند و در نتیجه بیشتر طول می‌کشد.
- بی توجهی: افراد دچار کم توجهی در متمرکز شدن مشکل دارند و برایشان بسیار سخت است که در طولانی مدت به طور کامل بر یک موضوع تمرکز کنند. آن‌ها در حین انجام کار دچار حواس پرتی می‌شوند و مدام در خیال خود سیر می‌کنند.
- رفتار تکانشی: افراد مبتلا به کم توجهی قبل از حرف زدن، صحبت خود را تجزیه تحلیل می‌کنند و معمولاً به عواقب تصمیمشان فکر نمی‌کنند. این نشانه در اختلال بی توجهی-بیش فعالی بیشتر از اختلال بی توجهی دیده می‌شود.
- تمرکز بالا به مسائل مورد علاقه: این افراد نمی‌توانند تمرکز کنند اما اگر به موضوع مورد نظر علاقه مند باشند و درباره آن کنجکاو باشند تمام حواس خود را به آن می‌دهند. تا آنجا که هر اتفاقی در اطراف خود را نادیده می‌گیرند و به صورت متمرکز به آن کار مشغول می‌شوند.
- سایر علائم: بی حوصلگی، ضعف در گوش دادن، فراموشی، اختلالات خواب، عزت نفس پایین، عدم توانایی در انجام همزمان چند کار و نوسانات خلقی از دیگر نشانه‌های اختلال کم توجهی در بزرگسالان هستند.
درمان اختلال کم توجهی در بزرگسالان
روش‌های مختلفی برای درمان اختلال کم توجهی وجود دارد. هر کدام از این روش‌ها مزایا و معایب خود را دارند. اختلال کم توجهی یک اختلال رشدی است و بیشتر در بین کودکان دیده می‌شود به همین دلیل درمان‌های آن نیز بیشتر حول همان سن انجام می‌شود. اما همه روش‌های درمانی که در ادامه ذکر شده، برای بزرگسالان نیز مؤثر و مفید هستند. از روش‌های درمان اختلال کم توجهی به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
- دارو درمانی
- کار درمانی
- درمان شناختی رفتاری
- روش‌های خانگی
دارو درمانی
بعضی افراد با دارو درمانی موافق هستند اما عده ای باور دارند استفاده از دارو به خصوص در سنین کودکی آسیب زننده است. این در حالی است که دارو درمانی به عنوان یک درمان اختلال کم توجهی، موفق بوده است و به کمک آن می‌توان این اختلال را در سنین کم رفع کرد تا کودک بتواند در مدرسه و یادگیری بهتر عمل کند.
داروهای محرکی مانند ریتالین، دکسدرین و آدرال، سال‌ها جزو داروهایی هستند که برای درمان اختلال کم توجهی تجویز می‌شوند. خبر خوب آنکه نتایج حاصل از دارو درمانی اغلب امیدوار کننده و مؤثر بوده است. استراترا از داروهای جدیدی است که محرک نیست و برای کودکانی مفید است که داروهای محرک برای آنان جوابدهی خوبی نداشته است.
پژوهش‌ها نشان داده اند داروهای محرک خطر وابستگی در آینده یا سوء مصرف را ندارند. پزشکان اغلب داروهای محرک را امتحان می‌کنند و اگر نتیجه مورد انتظار حاصل نشد، نوع دیگری از داروها را تجویز می‌کنند. ممکن است پزشکی پس از امتحان کردن دارو با دوزهای مختلف در نهایت به یک داروی مؤثر دست پیدا کند.
از جمله داروهای غیر محرکی که در این زمینه استفاده می‌شود اتوموکستین (Strattera)، گوانفاسین (Intuniv) و کلونیدین (Kapvay) هستند این داروها به سرعت داروهای محرک اثر نمی‌گذارند اما در عوض تا 24 ساعت تأثیر آن‌ها باقی می‌ماند.
دقت داشته باشید که حتماً در مصرف دارو با پزشک متخصص در این زمینه مشورت کنید. از پزشک عوارض و مزایای دارو را بپرسید. پژوهش‌ها نشان داده اند 70 درصد بزرگسالان و 70 تا 80 درصد کودکان با دارو درمانی نشانه‌های کمتری از اختلال را نشان داده اند.
کار درمانی
در کار درمانی متخصص به کودک کمک می‌کند مشکلات رایج در هنگام انجام کارهای خود را نداشته باشد. او در واقع از دو روش برای درمان اختلال کم توجهی استفاده می‌کند:
راهبردهای انطباقی
راهبردهای انطباقی روش‌های مفیدی را به کودک یاد می‌دهند که با کمک آن‌ها بتواند امور روزمره خود را بهتر انجام دهد. به عبارتی عادت‌ها و روال عادی زندگی کودک را با کمک راهبردهای انطباقی دوباره تثبیت می‌کند. برای مثال کارها را به مراحل کوچک تر تقسیم می‌کنند و چون کودک کم توجه نمی‌داند چطور و چگونه باید تکلیف را انجام دهد، این روش به او کمک می‌کند.
راهبردهای درمانی
در راهبردهای درمانی به عنوان یک درمان اختلال کم توجهی، متخصص به کودک کمک می‌کند تا بتواند قابلیت‌های مختل شده خود را دوباره به دست آورد. این راهبردها شامل مداخله‌هایی می‌شوند که ناتوانی کودک در توجه کردن را رفع می‌کنند و در نتیجه عملکرد کودک را در زمینه‌های یادگیری بهتر می‌کنند. برای مثال متخصص کودک را راهنمایی می‌کند تا در سازماندهی بهتر امور خود از برنامه‌ها، یادآورها و دیگر ابزار استفاده کند.
بهبود پردازش حسی
از دیگر کارهایی که در کار درمانی انجام می‌شود، کمک به کودک در پردازش انواع حس‌هاست. این کار از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که تلاش کودک در دریافت محرک‌های شنوایی، بصری و حتی بویایی به تقویت قدرت تمرکز او منجر می‌شود و در نتیجه یک قدم مهم در درمان اختلال کم توجهی برداشته می‌شود. کودک در این فرایند یاد می‌گیرد به جای آنکه در موقعیت‌های مختلف هیجان زده شود، بدن خود را به شکلی تنظیم کند که آرام و هوشیار بماند.
روان درمانی
روان درمانی نیز به کودک کمک می‌کند اختلال کم توجهی را پشت سر بگذارد. در واقع در بعضی مواقع که فرد به روانپزشک مراجعه می‌کند، روانپزشک در کنار دارو درمانی، روان درمانی را نیز پیشنهاد می‌دهد. در جلسات روان درمانی، روانشناس سعی می‌کند کودک و والد را در راه‌های به حداقل رساندن نشانه‌های اختلال، راهنمایی کند.
درمان شناختی رفتاری
درمان شناختی رفتاری (CBT) نیز به عنوان یک درمان مؤثر در درمان اختلال کم توجهی به شمار می‌رود. در این روش درمانگر به فرد کمک می‌کند از اضطراب، استرس و افسردگی خود صحبت کند و راه‌های جدیدی را برای درمان اختلال کم توجهی پیدا کند. همچنین برای افرادی که به دلیل این اختلال دچار افسردگی و اضطراب شده اند نیز مفید است.
درمان‌های خانگی
روش‌هایی وجود دارند که به راحتی می‌توانید آن‌ها را در خانه انجام دهید تا نشانه‌های اختلال کم توجهی را به حداقل برسانید. دقت داشته باشید که این روش‌ها بیشتر به عنوان یک مکمل در کنار روش‌های اصلی و مراجعه به متخصص پیشنهاد می‌شوند. زیرا به تنهایی نمی‌توانند اختلال کم توجهی را درمان کنند.
یوگا
حرکات یوگا و انجام مدیتیشن به فرد کمک می‌کند تمرکز خود را بالا ببرد و در مدت طولانی تری در وضعیت ثابت بماند. همچنین پردازش‌های حسی او را تقویت می‌کند و کمک می‌کند فرد در زمان حال و در مکان حاضر، حضور با کیفیت تری داشته باشد.
رژیم غذایی
برخی مواد غذاهایی به فرد کمک می‌کنند انرژی خود را در حالت پایدارتری نگه دارد و این امر در بهتر کردن تمرکز او مؤثر است. در این زمینه می‌توانید با درمانگر یا روانپزشک خود مشورت کنید. برای مثال اسیدهای چرب مفید مانند امگا 3 عملکرد مغز را بهبود می‌بخشند. همچنین استفاده از ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی نیز در داشتن بدن و روانی سالم ضروری هستند.
تست اختلال کم توجهی
تقریباً می‌توان گفت هیچ تست یا آزمایش مشخصی برای تشخیص اختلال کم توجهی وجود ندارد. اغلب تست‌های موجود برای تشخیص اختلال کم توجهی-بیش فعالی هستند. به خصوص که کودک با اختلال کم توجهی عموماً در مدرسه به اشتباه خجالتی توصیف می‌شود و وجود دیگر اختلال‌ها را بررسی نمی‌کنند.
پیشگیری از اختلال کم توجهی
والدین می‌توانند برای پیشگیری از خطر ابتلا به کم توجهی، اقدامات زیر را انجام دهند:
- کودک را در معرض هر گونه ماده سمی مانند سرب قرار ندهید و او را از آلاینده‌ها مانند دود سیگار دور کنید.
- در دوران بارداری از هر چیزی که ممکن است به سلامت جنین آسیب برساند دوری کنید.
توصیه به والدین کودکان کم توجه
اگر از والدینی هستید که فرزند آنان دچار اختلال کم توجهی است یا حتی این اختلال را ندارد اما در تمرکز کردن دارای مشکل است، انجام اقدامات زیر در کنار روش‌های اصلی درمان اختلال کم توجهی، موثر است:
- هنگامی که فرزندتان را در حین انجام کاری دیدید که توجه شما را جلب کرده است، او را تشویق کنید و رفتار او را با زبان ساده توصیف کنید. مثلاً بگویید: امروز هنگام خرید از پیشم تکان نخوردی.
- روی ویژگی‌های مثبت فرزندتان تمرکز کنید. هنگامی که فرزندتان کاری را به نحو احسن انجام می‌دهد، حتماً او را غافلگیر کنید و به او بگویید حواستان به او بود. حداقل سه بار در روز او را بخاطر کار خوبی که انجام داده تشویق کنید.
- کودک کم توجه نیاز دارد بازخوردهای فراوانی از جانب شما دریافت کند. در طول روز به او بازخوردهای سریع و سازنده بدهید. بازخوردها باید کوتاه و خاص همان رفتار باشند.
- به جای اینکه به فرزندتان بگویید چه کار انجام ندهد، به او بگویید چه کاری را به جای آن انجام دهد. مثلاً به جای اینکه بگویید: تند غذا نخور. بگویید: آرام تر غذا بخور.
- کودک کم توجه ممکن است به دلیل عوارض داروهایی که استفاده می‌کند و مشکل در یک جا نشستن، نتواند غذای خود را کامل بخورد. در طول روز به او میان وعده‌های مختلف و سالم بدهید.
- کودکان کم توجه با اختلالات خواب نیز درگیر هستند. تلاش کنید کارهای جایگزینی برای او در این ساعت‌های بی خوابی پیدا کنید تا هیچ کدام دچار آشفتگی نشوید.
- روی مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی کودک خود تمرکز کنید و سعی کنید به او در ارتقاء آن‌ها کمک کنید تا بتواند دوستان خوبی پیدا کند.
- مطمئن شوید پرستار فرزندتان و معلم او از نیازها و اهداف رفتاری فرزند شما اطلاع دارند. در نتیجه کودک می‌تواند برنامه ثابتی را هر روز دنبال کند و این ثبات در افزایش تمرکز او مفید است.
- تعداد زیادی رفتار مختلف را هم زمان با هم تغییر دهید و هر بار روی ارتقا یک تا سه رفتار کار کنید.
- به کودک اجازه انتخاب دهید اما سعی کنید انتخاب‌ها ساده باشند.
- چند قانون برای فرزندتان تعیین کنید و بر اجرای آن‌ها با قدرت بمانید.
- اگر فرزندتان در انجام اهداف تعیین شده موفق عمل کرد برای او پاداش‌هایی مانند پارک رفتن در نظر بگیرید.
- رفتارهای هدف را برای یک ساعت در وقت مشخصی از روز در فرزندتان در نظر بگیرید و بازخوردها را به او بدهید. این کار را بیش از حد انجام ندهید زیرا هم خودتان و هم کودک کلافه می‌شوید.
توصیه به آموزگاران کودکان کم توجه
آموزگارانی که شاگردهایی با اختلال کم توجهی دارند، بهتر است نیازهای آنان را بشناسد تا هم خود او و هم شاگرد موفق تر عمل کنند. رفتار آموزگار به خصوص در سال‌های ابتدایی ورود کودک به مدرسه در شکل گیری عزت نفس و اعتماد به نفس شاگرد و در نتیجه درمان اختلال کم توجهی تأثیر زیادی دارد. آموزگار باید بداند با چه مداخلات رفتاری و چه تغییراتی در کلاس درس می‌تواند به کودک کم توجه کمک کند. اگر آموزگار اطلاعات کافی ندارد، والدین می‌توانند در افزایش آگاهی آنان کمک کنند. کارهای زیر در بهتر شدن عملکرد تحصیلی شاگرد کم توجه مؤثر است:
- تقویت اعتماد به نفس کودک
- تکرار دستورها
- نشستن در نزدیکی معلم
- در نظر نگرفتن محدودیت زمانی در پاسخگویی با سؤالات درسی
- کمک به کودک برای نظم دادن به وسایل و تکالیف برای مثال داشتن دفترچه و یادداشت تکالیف روزانه
- تعیین عواقب مشخص برای رفتار نامناسب و عمل به آن‌ها
سخن آخر
در این مقاله از اسنپ مارکت به بررسی درمان اختلال کم توجهی پرداختیم. نشانه‌ها، راه تشخیص و انواع روش‌های درمانی را بررسی کردیم. اگر شما هم در این زمینه نشانه‌ها را در خود یا فرزندتان مشاهده کردید به متخصص مربوطه مراجعه کنید. فراموش نکنید از تجربیات خود حتماً برای ما بنویسید.