یکی از خاطرات خوش دوران کودکی بسیاری از ما وقتی بود که پدربزرگمان از دکان عطاری به منزل بازمی‌گشت؛ مادربزرگ یک فنجان بزرگ دمنوش گل گاو زبان و سنبل‌الطیب همراه با نبات اعلا، جهت رفع خستگی برای او می‌آورد و پدربزرگ همان‌طور که نوشیدنی گوارایش را میل می‌کرد، از خواص گل گاو زبان و دیگر گیاهان دارویی تعریف می‌کرد.
شاید این جمله دیل‌کارنگی را شنیده باشید که: «بعضی چیزها در جهان اهمیت خیلی بیشتری از دارایی دارند؛ یکی از آن‌ها توانایی داشتن اوقات خوش با چیزهای ساده است». از آن زمان تاکنون یکی از خوشی‌های ساده زندگی ما، لذت‌بردن از دمنوش گل گاو زبان و یادآوری لحظات خوش بودن در کنار پدربزرگ است.
گیاهان دارویی در زندگی ما ایرانی‌ها نقش پررنگی دارند؛ در میان آن‌ها، گل گاو زبان با طعم، بو و خواص فوق‌العاده‌اش جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. این گیاه یکی از مهم‌ترین گیاهان دارویی در طب سنتی ایران است. اما آیا تمام خواصی که در گذشته به گل گاو زبان نسبت داده می‌شد درست است؟ علم مدرن چه عقیده‌ای در این زمینه دارد؟
در این مقاله به بررسی خواص گل گاو زبان به‌صورت دقیق و علمی می‌پردازیم تا شما با این گیاه خارق‌العاده و نقش آن در طب مدرن امروزی بیشتر آشنا شوید. قصد ما این است که به این موضوع پی ببریم که مجموعه‌خواصی که به گل گاو زبان نسبت داده می شود تا چه حد علمی‌ست.
خواص گل گاو زبان چیست؟
گیاه اکیوم آمونیوم (Echium Amoenum) که به گل گاو زبان ایرانی معروف است، گیاهی بزرگ (100-60 سانتی‌متر) و کرک‌دار است که در نواحی شمالی ایران و در منطقه مدیترانه اروپا رشد می‌کند.
گل‌ها و برگ‌های گل گاو زبان دارای اثرات ضد باکتریایی هستند. همچنین در درمان استرس و افسردگی استفاده می‌شوند. در طب قدیم از خواص گل گاو زبان به‌عنوان ضد التهاب، ضد درد، ضد اضطراب و آرام‌بخش استفاده می‌شده است.
دمنوش گل گاو زبان یکی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌های گیاهی در ایران است. تمام قسمت‌های گیاه از جمله ساقه، برگ و گل، دارای مصارف دارویی هستند. از خواص گل گاو زبان به‌طور گسترده به‌عنوان یک آرام‌بخش و تقویت‌کننده خلق و خو استفاده می‌شود. همچنین در درمان سرفه، گلودرد و ذات‌الریه کاربرد دارد.
شاید برای شما جالب باشد بدانید که گیاه دیگری با نام مشابه گل گاو زبان وجود دارد که با گیاه اکیوم آمونیوم متفاوت است. این گیاه در نواحی اصفهان، آذربایجان و شهرهای دیگر ایران، همچنین برخی از نقاط دیگر دنیا می‌روید و دارای نام علمی Borage است. گیاه Borage به گل گاو زبان اروپایی شهرت دارد.
دو گیاه Echium amoenum و Borage از نظر ظاهری و خواص، اندکی با هم تفاوت دارند. به‌عنوان مثال گیاه Borage دارای گل‌هایی به رنگ آبی روشن و ستاره‌ای‌شکل است اما Echium amoenum گل‌هایی شبیه به گل انار دارد. همچنین از خواص گل گاو زبان اروپایی می‌توان به افزایش عرق و ادرار اشاره کرد. اما بسیاری از خواص دیگر آن‌ها مشابه است.
خواص گل گاو زبان برای سرماخوردگی
یکی از مهم‌ترین کاربردهای گل گاو زبان در طب قدیم ایرانی، استفاده از خواص گل گاو زبان برای سرماخوردگی بوده است. اولین کاری که مادربزرگ‌ها به‌محض مشاهده اولین علائم آبریزش بینی و گرفتگی صدا انجام می‌دادند، درست‌کردن یک لیوان دمنوش گل گاو زبان بود.
همان‌طور که احتمالا شنیده‌اید و حتی ممکن است با آن مواجه شده باشید، مقاومت بدن افراد نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها در اثر مصرف بی‌رویه داروهای شیمیایی بالا رفته است؛ به‌همین دلیل دانشمندان داروهای ضد میکروبی گیاهی را منبع خوبی از مواد فعال جدید می‌دانند که می‌توان از آن‌ها برای درمان انواع بیماری‌های باکتریایی استفاده کرد.
یکی از خواص گل گاو زبان، خاصیت ضدباکتریایی آن است. مطالعات نشان می‌دهد که عصاره گل گاو زبان و همچنین دمنوش آن دارای فعالیت ضد میکروبی قابل توجهی علیه گونه‌های مختلف باکتری‌ست. بنابراین حق با مادربزرگ‌هاست؛ استفاده سنتی از گل گاو زبان ایرانی برای درمان بیماری‌های عفونی و کنترل تب کاملا موجه به‌نظر می‌رسد و با تحقیقات علمی اخیر ثابت شده است.
یکی دیگر از خواص گل گاو زبان، خاصیت ضد ویروسی‌ست. مطالعات دانشمندان و محققان نشان داده است که دمنوش گل گاو زبان در غلظت 50 تا 1000 میکروگرم در میلی‌لیتر به‌مدت 7 روز در برابر ویروس هرپس سیمپلکس نوع I (عامل ایجاد تبخال دهانی) موثر است. همچنین گیاه معجزه‌بخش گل گاو زبان فعالیت ضد ویروسی وابسته به غلظت را در برابر برخی از انواع ویروس‌ها نشان می‌دهد.
نکته جالب اینجاست که فعالیت ضد ویروسی عصاره گل گاو زبان مقاوم به حرارت است و می‌توانید با خیال راحت از آن برای درمان سرماخوردگی‌هایی که منشأ ویروسی دارند، استفاده کنید. غیر از اثرات ضد میکروبی و ضد ویروسی، از دیگر خواص گل گاو زبان، خاصیت ضد التهابی آن است.
گیاه گل گاو زبان اثرات ضد التهابی و تعدیل‌کننده ایمنی قابل توجهی دارد و این موضوع در تحقیقات علمی اخیر به‌خوبی ثابت شده است. اگر به سرماخوردگی یا آنفولانزا مبتلا شده‌اید، یکی از درمان‌های خانگی که قطعا موثر است، تهیه یک دمنوش غلیظ از این گیاه شگفت‌انگیز و بهره‌مندی از خواص گل گاو زبان برای سرماخوردگی است.
خواص گل گاو زبان برای اعصاب
خواص گل گاو زبان برای اعصاب از دیرباز یکی از اصلی‌ترین دلایل مصرف آن در ایران بوده است و مردم برای اثرات آرامش‌بخشی این گیاه، آن را به‌صورت دمنوش استفاده می‌کردند. خوشبختانه تلاش‌های مادربزرگ‌ها برای خوراندن دمنوش گل گاو زبان به پدربزرگ‌ها بیهوده نبوده و مطالعات علمی اخیر این خواص گل گاو زبان را کاملا تایید کرده است.
اثرات ضد درد و ضد اضطرابی عصاره گل گاو زبان در چندین مدل حیوانی به‌خوبی نشان داده شده است. همچنین عصاره و دمنوش گل گاو زبان دارای اثرات محافظتی در برابر آسیب مغزی و اختلالات ناشی از آن است و می‌توانید از خواص گل گاو زبان در این مورد بهره‌مند شوید. مطالعات نشان داده است که این گیاه اثربخش ممکن است در برابر اختلالات شناختی ناشی از بیماری‌های عصبی هم موثر باشد.
گیاه گل گاو زبان در درمان بیماران مبتلا به افسردگی خفیف تا متوسط و همچنین اختلال وسواس فکری-اجباری و اختلال اضطراب فراگیر، تاثیر خوبی دارد. محققان نشان داده‌اند که از عصاره گل گاو زبان می‌توان در درمان بیماران مبتلا به آلزایمر استفاده کرد. بنابراین اگر بیمار آلزایمری در خانه دارید، می‌توانید از خواص گل گاو زبان در جهت بهبود حال بیمار خود بهره ببرید.
خواص گل گاو زبان برای پوست صورت
روغن گل گاو زبان که از گیاه Borage تهیه شده است و با نام borage oil یا روغن دانه گل گاو زبان (borage seed oil) یا روغن گل ستاره‌ای (starflower oil) شناخته می‌شود، یک اکسیر طلایی برای پوست صورت است. گل گاو زبان غنی از اسیدگامالینولنیک (GLA) است که نوعی اسید چرب امگا 6 به‌شمار می‌آید و یک بهبوددهنده عالی برای لایه محافظ پوست است.
روغن دانه گل گاو زبان انواع التهابات پوستی از جمله اگزما، درماتیت، پسوریازیس و روزاسه را درمان می‌کند. اگر روی پوست صورت خود احساس خشکی می‌کنید، می‌توانید از قدرت آرام‌بخشی و پاک‌کنندگی روغن گل گاو زبان لذت ببرید. از طرف دیگر، از آن‌جا که گل گاو زبان آنتی‌اکسیدان دارد و یکی از خواص گل گاو زبان، خاصیت ضد التهابی‌ست، استفاده از روغن این گیاه باعث می‌شود التهاب‌های پوستی و زخم‌ها سریع‌تر بهبود یابند.
از دیگر خواص گل گاو زبان برای پوست صورت می‌توان به تاثیر آن در درمان آکنه اشاره کرد. روغن گل گاو زبان از بسیاری از روغن‌های دیگر سبک‌تر است، بنابراین باعث ایجاد احساس چربی در صورت شما نمی‌شود.
مزیت اصلی روغن دانه گل گاو زبان غلظت بالای اسیدگامالینولنیک (GLA) است. تا پیش از روغن گل گاو زبان، دو منبع اصلی این اسید، روغن انگور فرنگی سیاه و روغن گل مغربی بودند، اما روغن گل گاو زبان تقریبا دو برابر آن‌ها غلظت دارد. در روغن گل گاو زبان غلظت GLA 17-20٪ است در حالی که در روغن گل مغربی این غلظت به 7-10٪ می‌رسد.
توجه داشته باشید که بهتر است روغن گل گاوزبان با روغن‌های دیگری مانند روغن نارگیل رقیق شود، سپس به‌صورت موضعی مورد استفاده قرار گیرد تا از تحریک پوست جلوگیری به‌عمل آید. روغن گل گاو زبان به‌صورت اسانس موضعی قابل خوردن نیست.
خواص گل گاو زبان برای قلب
دو خاصیت ضد اضطراب و آرام‌بخشی که جزو خواص گل گاو زبان است، می‌تواند تاثیر مستقیمی بر سلامت قلب داشته باشد. شاید یکی از دلایلی که پدربزرگ‌ها کمتر مشکل قلبی پیدا می‌کردند، همین باشد. از طرف دیگر، گل گاو زبان سرشار از آنتی‌اکسیدان پلی‌فنول است. شواهد علمی نشان می‌دهد که آنتی‌اکسیدان‌های غذایی نقش مهمی در سلامت انسان دارند و از بین‌برنده رادیکال‌های آزاد هستند.
اگر در متون علمی، زیاد با واژه رادیکال آزاد برخورد کرده‌اید و برای شما سوال‌برانگیز شده است، باید بدانید که رادیکال‌های آزاد عامل بسیاری از بیماری‌ها مانند دیابت، پیری، بیماری‌های تخریب‌کننده عصبی، تصلب شرایین، سرطان، التهاب و اختلالات متابولیک مرتبط هستند.
آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند در برابر رادیکال‌های آزاد واکنش نشان دهند و خواص اکسیداتیو آن‌ها را که باعث آسیب به دیواره سلولی و سایر اثرات مضر می‌شود، خنثی کنند. اجزای اصلی آنتی‌اکسیدان غذاها، پلی‌فنول‌ها، کاروتنوئیدها و ویتامین C و E هستند.
گل گاو زبان با داشتن ذخایر غنی از آنتی‌اکسیدان، نه‌تنها می‌تواند مانع از گرفتگی عروق کرنر قلب (CHD) شود، بلکه تحقیقات نشان داده است افرادی که در رژیم روزانه خود مقادیر بیشتری از آنتی‌اکسیدان‌ها را دریافت می‌کنند، عوارض و مرگ‌ومیر کمتری از CHD نشان می‌دهند. بنابراین طبق تحقیقات علمی خواص گل گاو زبان برای قلب کاملا تاییدشده است.
خواص گل گاو زبان برای فشار خون
آزمایش‌های متعددی که روی موش‌های آزمایشگاهی انجام شده است، نشان می‌دهد که روغن گل گاو زبان دارای اثر کاهش فشار خون در موش‌های دارای فشار خون بالا و فشار خون طبیعی‌ست. بهره‌مندی از خواص گل گاو زبان و انتخاب نوع مناسب روغن آن بستگی به این دارد که می‌خواهید برای چه کاری از روغن گل گاو زبان استفاده کنید.
محصولات موضعی ممکن است بهترین اثر را روی پوست و مو داشته باشند، اما نباید به‌صورت خوراکی مصرف شوند. مکمل‌های غذایی به شکل کپسول یا ژل نرم هستند که به‌صورت خوراکی مصرف می‌شوند. شما می‌توانید روغن گل گاو زبان را به‌صورت خوراکی مصرف کنید و از خواص گل گاو زبان برای فشار خون بهره ببرید.
خواص گل گاو زبان و سنبل الطیب
گل گاو زبان و سنبل الطیب (Valerian officinalis) دو گیاه دارویی محبوب هستند که در ایران، هم به‌صورت جداگانه و هم ترکیبی به‌عنوان جوشانده ضد استرس استفاده می‌شوند. عمده‌ترین کاربردهای مدرن و تاریخی سنبل‌الطیب به‌عنوان آرام‌بخش و ضد اضطراب است.
سایر کاربردهای سنبل‌الطیب شامل درمان سردرد، تپش قلب، فشار خون بالا، روده تحریک‌پذیر یا اسپاستیک، دردهای قاعدگی، مشکلات رفتاری دوران کودکی و ناتوانی در یادگیری‌ست.
طبق تحقیقات دقیق آزمایشگاهی، گل گاو زبان و سنبل‌الطیب علاوه‌بر خواص دارویی، منبع خوبی از آنتی‌اکسیدان‌ها هستند؛ بنابراین می‌توان از آن‌ها به‌عنوان مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی استفاده کرد. گل گاو زبان در مقایسه با سنبل‌الطیب دارای ترکیب آنتی‌اکسیدانی بالاتری‌ست. شما می‌توانید مانند مادربزرگ‌ها یک دمنوش گل گاو زبان و سنبل‌الطیب تهیه کنید و علاوه‌بر برخورداری از خواص گل گاو زبان، از خواص سنبل‌الطیب بهره‌مند شوید.
مصرف گل گاو زبان برای چه کسانی مناسب نیست؟
هر ماده‌ای در طبیعت مزایا و معایب خاص خود را دارد و این امر در مورد گل گاو زبان هم صادق است. گل گاو زبان حاوی مقدار کمی آلکالوئیدهای پیرولیزیدین است. وجود این آلکالوئیدها ممکن است برای کبد مشکل‌ساز باشد. با این وجود، تحقیقات بیشتر از جمله مطالعات سم‌شناسی برای تایید این نکات مورد نیاز است. همچنین گل گاو زبان منع مصرف در زنان باردار، شیرده و کودکان دارد.
سخن پایانی
تا قبل از قرن نوزدهم که داروهای مصنوعی ساخته شوند، گیاهان، تقریبا پایه و اساس تمام درمان‌های دارویی بودند. در چند دهه گذشته، علاقه به استفاده از داروهای گیاهی به‌جای داروهای شیمیایی به‌دلیل عوارض جانبی کمتر، در حال افزایش است. یکی از گیاهان دارویی که از دیرباز در ایران استفاده فراوانی داشته است، گیاه گل گاو زبان است.
ایرانیان در طول قرن‌ها از خواص گل گاو زبان بهره فراوانی برده‌اند و از آن به‌عنوان آرام‌بخش، ضد التهاب، ضد درد و ضد اضطراب استفاده می‌کردند. امروزه تحقیقات وسیعی روی خواص دارویی گیاهان انجام شده است و تحقیقات نشان می‌دهد که گیاه گل گاو زبان با داشتن مقادیر فراوانی آنتی‌اکسیدان می‌تواند تاثیرات قابل توجهی در درمان بیماری‌ها داشته باشد. همچنین خواص ضدالتهابی، ضد باکتریایی و ضد ویروسی آن کاملا تایید شده است.